Նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի՝ օրերս տեղի ունեցած ասուլիսի ժամանակ նրան տրված «անախորժ հարցերից» մեկն էլ վերաբերում էր իր նախագահության վերջում տեղի ունեցած սպանդին՝ «Մարտի 1»-ին, մասնավորապես «Ֆարմանյանն ընդդեմ Հայաստանի»՝ մարտի 1-ի 9 զոհերի վերաբերյալ ՄԻԵԴ վճռին։ (Այն հրապարակվել է ս.թ. սեպտեմբերի 18-ին)։ Ըստ ՄԻԵԴ-ի՝ բացի Սամվել Հարությունյանից և Զաքար Հովհաննիսյանից՝ մյուս բոլոր զոհերի դեպքում հաստատվել է, որ պետության գործողությունները հանգեցրել են կյանքի իրավունքի խախտման։ Մասնավորապես արձանագրվել է, որ Հայաստանի իշխանությունները չեն իրականացրել արդյունավետ և լիարժեք քննություն զոհերի մահվան հանգամանքների վերաբերյալ։

Եվ ահա, արձագանքելով ՄԻԵԴ վճռի վերաբերյալ լրագրողի հարցին, Քոչարյանն իրեն հատուկ՝ «ֆիրմեննի» դիմախաղով, որը, նկատենք, ի հայտ է գալիս իրեն տհաճություն պատճառող հարցերի պատասխանելիս, սկսեց արդարանալ, թե՝ Մարտի 1-ի դեպքերից հետո ինքը պաշտոնավարել է մեկ ամիս, իսկ իրենից հետո պետությունը՝ իմա՝ Սերժ Սարգսյանն ու Նիկոլ Փաշինյանը, բավարար ջանքեր չի գործադրել մահվան դեպքերը բացահայտելու ուղղությամբ։ «Հայցը ՄԻԵԴ եղել է 2011-ին, ես արդեն երեք տարի նախագահ չէի, և 2011 թվականից մինչև այսօր պետությունը բավարար ջանքեր չի գործադրել մահվան հանգամանքները բացահայտելու համար։ Ավելին ասեմ՝ ՄԻԵԴ-ի բոլոր որոշումները՝ կապված մարտի 1-ի հետ, 2018 թվականից հետո ինձ համար առ ոչինչ են մեկ պատճառով, որովհետև պետությունն այդ գործերի քննման ժամանակ չի պաշտպանվել, չի տրամադրել փաստաթղթերը։ 2018 թվականից հետո Մարտի 1-ի բոլոր գործերով ՀՀ-ն պարտվելու է, քանի որ չի պաշտպանվում, փաստեր չի տրամադրում։ Նիկոլ Փաշինյան վերսուս Նիկոլ Փաշինյան։ ՄԻԵԴ-ի հրապարակման մեջ «հիմնական մեխը» հետևյալն է՝ պետությունը բավարար ջանքեր չի գործադրել մահվան դեպքերը բացահայտելու համար։ Ավելի քան 7 տարի քննչական մարմինները ենթակա են վարչապետին, բացահայտե՛ք։ Հենց առաջին նիստին «Մարտի 1»-ի հետ կապված՝ իմ փաստաբանները պնդում էին՝ բացահայտեք»,-կարմրատակելով ազդարարել է «Մարտի 1-ի» գործով ամբաստանյալ նախկին նախագահը։ Ասվածը, թույլ տվեք ասել, ցինիզմի բացառիկ դրսևորում է՝ Քոչարյանն իր նախագահության օրոք տեղի ունեցած հանցագործության բացահայտման պատասխանատվությունը, փաստորեն, փորձում է բարդել գործող իշխանության գլխին այն դեպքում, երբ իր իրավահաջորդի՝ Սերժ Սարգսյանի «տակ» գործած իրավապահ համակարգը ձեռքից եկածն արել է գործը «թաղելու», մասնավորապես մահվան դեպքերի բացահայտումը բարեհաջող «ձախողելու», ապացույցները կեղծելու ուղղությամբ։

Կեղծված փամփուշտներ, փաստաթղթեր, դիպուկահար

Հիշեցնենք՝ հեղափոխությունից հետո հարուցվեցին քրեական գործեր, մեղադրանք առաջադրվեց Քննչական կոմիտեի ղեկավարի նախկին տեղակալ, նախկինում այս գործով քննչական խմբի ղեկավար Վահագն Հարությունյանին։ Քննչական խմբի քննիչը ՀՀ հատուկ քննչական ծառայություն է հրավիրել ՀՀ ոստիկանության զորքերի հրամանատարական կազմի պաշտոնատար անձին և հայտնել, որ ՀՀ զինված ուժերի մասնակցության ու վերջիններիս կողմից հրազենի ապօրինի գործադրման իրական հանգամանքները թաքցնելու և վերջիններիս կողմից կատարված գործողությունները հերքելու նպատակով անհրաժեշտ է դեպքի վայրի տարբեր տեղամասերից զննությամբ հայտնաբերված տարբեր տեսակի և տրամաչափի հրազեններից կրակված, իրեղեն ապացույց հանդիսացող շուրջ 1000 պարկուճները փոխարինել ՀՀ ոստիկանության զորքերի սպառազինության մեջ մտնող նույն տեսակի այլ հրազեններից կրակված պարկուճներով: Նշված պաշտոնատար անձը հիշյալ հանձնարարությունը ստանալուց հետո այն իր հերթին հանձնարարել է ՀՀ ոստիկանության զորքերի իրեն ենթակա ծառայողներին:

Ավելի ուշ ՀՔԾ պետ Սասուն Խաչատրյանը նախ հայտարարել էր, որ 2008 թ. մարտի 1-2-ի դեպքերին բանակը մասնակցություն է ունեցել։ Եվ ի պատասխան լրագրողների հարցի՝ արդյոք այդ 1000 պարկուճները կրակված են եղել բանակի՞ զենքերից, մասնավորապես հայտնել էր․ «Ապացույցները խոսում են այն մասին, որ առնվազն 1000 պարկուճ փոխվել է. իրեղեն ապացույց հանդիսացող 1000 պարկուճներ փոխարինվել են Ներքին զորքերի սպառազինության մեջ գտնվող հրազեններից կրակված պարկուճներով։ Ներքին զորքերի այդ զենքերը կան»։ ՀՔԾ պետը նկատել էր, որ այդ մասին ցուցմունքներ տվել են նաև զինվորականները։

Պարկուճների փոխված լինելը Հակակոռուպցիոն կոմիտեի նախկին նախագահ Ս. Խաչատրյանը վերահաստատել էր նաև 2024-ին՝ հայտարարելով՝ երբ 2018-ին քրեական գործի վարույթը վերսկսվել էր, քաղաքացիներից մեկը, որպես իրեղեն ապացույց, նախաքննական մարմնին էր ներկայացրել 2008-ին դեպքի վայրից հավաքված պարկուճներ։ «Դրանք համընկել են բանակի կողմից կիրառված ինքնաձիգի հետ։ Սա ապացույց է, որ բանակը եկել է, կրակել է»,- հայտնել էր Խաչատրյանը։

Բացի դրանից, նշենք, որ ժամանակին, երբ ԱԺ-ում գործում էր Մարտի 1-ի դեպքերն ուսումնասիրած ժամանակավոր հանձնաժողովը, ՀՀ նախկին ոստիկանապետ, 2019-ին (երբ Քոչարյանն, ի դեպ, կալանքի տակ էր) մահացած Հայկ Հարությունյանը սկանդալային հայտարարություն էր արել՝ նշելով՝ «նպատակաուղղված կրակոցներ չեն եղել` բացառությամբ դիպուկահարի, թեկուզ դրա իրավական հիմքերը կային»: Նաև նշել էր, որ եթե Ֆրանսիայի դեսպանատան մոտ տիրող իրավիճակը լիներ նաև Շահումյան հրապարակում, մեկ դիպուկահար էլ այնտեղ կդիրքավորեին:

Ի դեպ, Հարությունյանի միտքը՝ դիպուկահարի մասով, 2019-ին «մեխել»էր նաև հանձնաժողովի նախագահ Սամվել Նիկոյանը։ Քոչարյանի համար մի տհաճ հիշեցում էլ անենք՝ մեկ այլ քրեական գործ էլ հարուցվել էր մարտի 1-ի առավոտյան «Ազատության» հրապարակում «տեղազննության» իրականացմանը, ինչպես նաև գործի այլ հանգամանքներին առնչվող մի շարք կարևոր փաստաթղթեր կեղծելու առթիվ։ (Զազրելի մանրամասները՝ այս հղումով։ Հարկ է նկատել, որ այդ կեղծիքների կուրացիան իրականացրել են Քոչարյանի իրավահաջորդ Սերժ Սարգսյանի երկու օգնականները` Գևորգ Կոստանյանի և Գևորգ Մհերյանի ցուցումով։ Մասնավորապես քննչական խմբի առանձին քննիչների հրահանգվել է հրազեն կիրառած ոստիկանության ծառայողների անվամբ «քրեական գործում առկա որպես վկա հարցաքննության արձանագրությունները փոխել և վերջիններիս տվյալներով համակարգչային եղանակով խմբագրել ծառայության ընթացքում մարտական փամփուշտներ կիրառելու վերաբերյալ տեղեկություններ պարունակող, սակայն իրականությանը չհամապատասխանող նոր ցուցմունքներ, որոնցով կոծկվել է զինված ուժերի կողմից զենքի գործադրումը, և քրեական գործի նյութերում խեղաթյուրվել է օբյեկտիվ իրականությունը»:

Նկատենք՝ Սերժ Սարգսյանը «Մարտի 1»-ի թեման իր պաշտոնավարման օրոք թերևս մեկ անգամ է արծարծել՝ 2011-ին, դատաիրավական բարեփոխումների շուրջ հրավիրված խորհրդակցության ժամանակ։ «Բազմիցս ասել եմ և հիմա էլ կրկնում եմ, որ սպասելիքները շատ են, և, առաջին հերթին, խոսքս վերաբերում է «Մարտի 1»-ի դեպքերին: Ակնկալում եմ նոր թափ և ընդգծված ակտիվացում նշված դեպքերի բացահայտման հարցում։ Ես գիտեմ բոլոր խնդիրներն ու օբյեկտիվ պրոբլեմները, որ ունեցել ենք մենք բոլորս, նկատի ունեմ՝ իրավապահ մարմինները: Երևի ինձնից լավ որևէ մեկը տեղյակ չէ այդ պրոբլեմներին: Բայց պետք է մեկ անգամ ևս շեշտեմ, որ հարցի նշանակությունը չափազանց մեծ է և՛ մեր պետության, և՛ մեր հասարակության, և՛ նաև տարբեր շահարկումներից խուսափելու համար»,- հավելել էր Սարգսյանը՝ շեշտելով՝ «փորձեք այդ դեպքերի բացահայտման նոր ուղիներ գտնել, արդեն տևական ժամանակ է անցել, միգուցե մարդիկ կան, ովքեր ականատես են եղել և այն ժամանակ չէին ուզում համագործակցել իրավապահ մարմինների հետ, իսկ հիմա այլ մոտեցումներ ունեն»: Հասկանալի է, թե ինչ՝ իրեն հայտնի «խնդիրների ու օբյեկտիվ պրոբլեմների» մասին էր ակնարկում «Մարտի 1»-ի բացահայտմամբ շահագրգիռ, բայց իր օգնականների միջոցով կեղծիքի գնացած Սերժ Սարգսյանը։

Քոչարյանի «մեխը» «մեխով կտրենք»

Վերադառնալով ՄԻԵԴ վճռին՝ հատուկ Քոչարյանի և նրա փաստաբանական թիմի համար առանձնացնենք մի քանի մեխ, եթե կուզի՝ գամ կամ հեղույս։

Ի գիտություն նախկին նախագահի, որը փորձում էր ասուլիսի ժամանակ տպավորություն ստեղծել, թե քաջատեղյակ է ՄԻԵԴ վճռի բովանդակությանը, նշենք՝ Դատարանն իր վճռում շեշտել է, որ (մասնավորապես 9 զոհերի մասով) պետությունը չի ձեռնարկել բավարար միջոցներ նրանց կյանքի իրավունքն ապահովելու համար։ Այ սա է գլխավոր «մեխը»։ Այս հանգամանքին բավական ծավալուն անդրադարձ կատարելով՝ Դատարանն արձանագրել է՝ այն միջոցները, որոնք կիրառել են պետության զինված ներկայացուցիչները (ոստիկանություն, զինված ուժեր՝ էական չէ), նախապատրաստված չեն եղել իրականացնելու այնպիսի միջոցառումներ, ինչպիսիք իրականացրել են։ Այն է՝ զինված ներկայացուցիչների կողմից իրականացված օպերացիաները չեն եղել լավ նախապատրաստված, նրանց այդ գործառույթների շրջանակում կիրառված մահաբեր և կյանքի համար վտանգավոր զինատեսակները չեն կիրառվել ճշգրիտ, բացի դրանից՝ դրանք եղել են ժամկետանց, չեն կիրառվել ըստ անհրաժեշտության և իրավաչափորեն։

Քոչարյանը պետք է որ հետևություն աներ նման արձանագրումից, որ պետությունը նախ պետք է հոգար իր քաղաքացիների կյանքի իրավունքի պաշտպանությունը, մինչդեռ խախտել է այն՝ թքած ունենալով դրա վրա, քանի որ երկրիս նախագահն ու ողջ պետական համակարգը մեկ խնդիր ունեին՝ ատամներով, արյան, սպանդի, սահմանադրական կարգի տապալման գնով պահել իրենց համար ավելի թանկ ու կարևոր բան՝ իշխանությունը։